De ‘dangerous gamble’ van de legerleiding in Egypte
Het juninummer van JASON Magazine zal aan Revoluties in Europa, Zuid-Amerika, Midden-Oosten en Azië. Ivo Roodbergen analyseert in zijn artikel aan de hand van gesprekken met betrokkenen waarom de Egyptenaren nu weer kiezen voor het Egyptische leger en een president met een militaire achtergrond na eerdere protesten tegen president Moebarak, een oud-luchtmachtgeneraal, en de Supreme Council of the Armed Forces in 2011.
Door IVO ROODBERGEN
Sisi-liedjes, Sisi-chocholade, zelfs onderbroeken met een afbeelding van legerleider Abdel Fattah al-Sisi zijn in Egypte te verkrijgen. Nadat in januari 2014 de nieuwste grondwet werd goedgekeurd, volgen de komende maanden presidents- en parlementsverkiezingen. Een terugkeer van het leger wordt verwacht. Die ‘terugkeer’ ligt echter complexer. Interessant is dan ook de vraag waarom een meerderheid van de Egyptenaren haar hoop vestigt op de militaire macht. En wat zijn de uitdagingen voor een eventuele terugkeer precies? [1]
In tegenstelling tot de nieuwsgierige toon van het debat tijdens de revolutie uit 2011 worden momenteel door de internationale media geen vragen gesteld, maar oordelen geveld. Het Egyptische leger heeft met het afzetten van president Mohamed Morsi in de zomer van 2013 weliswaar gehoor gegeven aan de wens van miljoenen Egyptenaren, maar sinds de officiële kandidaatstelling van legerleider Abdel Fattah al-Sisi voor de nieuwe presidentsverkiezingen in maart 2014 is één ding volgens veel media zeker: Egypte keert terug naar militair bewind. De Arabische Lente is definitief een Arabische Winter geworden.
Datzelfde leger, de Supreme Council of the Armed Forces (SCAF), heeft zich tussen het aftreden van Hosni Moebarak op 18 februari 2011 en de aantreding van president Morsi in de zomer van 2012 ernstig gewelddadig misdragen en doet dat sinds het afzetten van Morsi opnieuw (zie kader). Dat heeft onder andere geresulteerd in de grootste massamoord uit de Egyptische geschiedenis. Om het protest van aanhangers van de Moslimbroederschap, de partij van de op 3 juli 2013 afgezette president Morsi, te beëindigen, viel de SCAF in augustus het Rabaa-plein binnen, waarbij 638 doden en bijna vierduizend gewonden op één dag vielen.[2]
Hoe is het dan mogelijk dat, ondanks alles, zoveel Egyptenaren achter de SCAF blijven staan? Waaraan ligt dat en vooral ook, hoe breed en houdbaar is die steun? Een antwoord op deze vraag laat een ander beeld zien dan vaak wordt geschapen in de media. De stelling dat Egypte terugkeert naar militair bewind is namelijk een te simplistische weergave van het huidige Egypte.
DE SCAF: EEN STAAT IN EEN STAAT
Voor mijn masterthesis heb ik de oude Egyptische grondwet uit 1971 met de (inmiddels helaas ook alweer oude) grondwet uit 2012 vergeleken en de vraag gesteld of er democratische verandering heeft plaatsgevonden. [3] De conclusie was dat er op papier niet of nauwelijks democratische verandering plaatsvond. Een uitkomst die daarbij verder opviel was de bijzondere positie van de SCAF die een ‘staat in een staat’ leek. De rechten van burgers ten opzichte van het leger gingen achteruit – burgers kunnen terechtstaan voor militaire rechtbanken, maar niet andersom – en de autonomie van het leger groeide – zo valt bijvoorbeeld de militaire begroting niet onder parlementaire controle.
De economische macht van de SCAF is enorm. Om een idee te geven: als gevolg van de Camp David Akkoorden van 1979 ontvangt Egypte een jaarlijkse miljardensteun van de Verenigde Staten. Egypte heeft tussen 1979 en 2010 in totaal 65,9 miljard dollar van de VS aan financiële steun ontvangen, opgedeeld in een economisch en militair deel. Het deel van de totale financiële steun dat naar de economische en democratische ontwikkeling ging, is door de jaren heen echter afgenomen, terwijl het deel dat naar de militaire ondersteuning ging onverminderd hoog bleef. [4]
Ook de invloed van de SCAF reikt echter verder dan tanks en rakketten. Economische experts schatten dat het leger tussen de vijf en zestig procent van de Egyptische economie bezit. [5] Bovendien is er een verandering gaande. Waar de SCAF voor de Arabische Lente moest concurreren met Moebarak en zijn naasten over bepaald economisch beleid, heeft de SCAF momenteel vrij spel en breidt het zijn belangen uit. Niet enkel de kleinschalige productie, maar ook grote infrastructurele projecten en zelfs ontwikkelingsbeleid op overheidsniveau wordt mede bepaald door SCAF.
De SCAF is weliswaar een ‘staat in een staat’, maar tegelijkertijd misschien wel als enige institutie in Egypte bij machte om het land er weer bovenop te helpen dat twee revoluties in drie jaar achter de rug heeft, hoge werkloosheidcijfers en een verslechterde economie kent en bovendien kampt met een verzwakte nationale veiligheid als gevolg van toenemende aanslagen. Kortom, is de SCAF niet een logische keuze voor Egyptenaren?
“THERE IS NO THIRD ALTERNATIVE”
Het laatste referendum bevestigt die gedachte, was de heersende opvatting in de mondiale media. In januari 2014 mochten Egyptenaren via een referendum voor of tegen de nieuwste grondwet stemmen; het derde constitutionele referendum alweer sinds de start van de Arabische Lente. Liefst 97,7 procent van de opkomst stemden vóór. Waarschijnlijk is het percentage dat de grondwet niet heeft gelezen net zo hoog. Dat voorafgaand aan het referendum geen “Nee”-campagne gevoerd mocht worden en dat op geprinte versies bij boekwinkels en krantenkiosken bij voorhand al “Ja” op de cover stond, is tekenend voor de context. Meer nog dan de uitkomst, was dan ook vooral de opkomst belangrijk. Een hoge opkomst betekent dat de huidige gezagvoerders een mandaat van de bevolking krijgen, zo luidde het oordeel van bijvoorbeeld “Big Pharaoh”, sinds 2004 een bekende Egyptische (anonieme) blogger die ik in Egypte interviewde. De opkomst was iets meer dan 42 procent, een stuk hoger dan bij het laatste referendum eind 2012. De heersende gedachte rond dit referendum was er dan ook een van “ il beled lazem timshi” – “The country needs to move forward.”[6]
Maar waarom dan met de SCAF? “Big Pharaoh” legt uit:
“The army is the most loved and most trusted institution in Egypt. Why? First, here in Egypt every family has at least one family member inside the army. Second, you can compare their legitimacy with the royal house in your country. And third, there is no third alternative. At this moment Egyptians have to choose between the Muslim brotherhood and the army.” [7]
De reden waarom zoveel Egyptenaren specifiek legerleider Al-Sisi steunen moet ook op die manier bekeken worden. Men is niet per se overtuigd van hem als persoon of zien in hem de enige optie om het land te redden, zeker niet. Men weet dat de SCAF op dit moment de enige institutie in het land is die stabiliteit kán brengen. Met andere woorden, Al-Sisi is geliefd omdat hij de legerleider is en niet omdat hij Al-Sisi is. Er ligt dus meer ten grondslag aan de uitkomst van het referendum dan de simpele conclusie van de internationale media.
Een belangrijke kanttekening is bovendien dat die 97,7 procent bij het laatste constitutionele referendum weliswaar standvastig lijkt, maar onder het oppervlak van die uitslag gaat een enorme volatiliteit schuil van het stemgedrag van de Egyptische meerderheid. Buitenstanders zijn geneigd om slechts twee kanten te zien, de SCAF en de Moslimbroederschap. Maar in werkelijkheid bezitten veel Egyptenaren ondertussen een veel minder partijdige en voorspelbare politieke overtuiging. En daarin schuilt nu ook precies de uitdaging voor de toekomst.
EEN VERTEKEND BEELD
Hoe zit het dan precies met het vertekende beeld van de steun voor de SCAF? Het laatste referendum werd namelijk door een groot gedeelte van de jeugd, voornamelijk in de stedelijke gebieden, geboycot. Het lijkt dan ook dat een steeds groter gedeelte van de Egyptische jeugd – die ten grondslag liggen aan de Arabische Lente – politiek apathisch dreigt te worden of ervoor kiest om zich buitenparlementair te verzetten.
Deze jeugd vreest een terugkeer naar de gang van zaken onder Moebarak. Mohamed, activist binnen oppositiebeweging Tamarud en lid van de Al-Dostor (vertaald: De Grondwet) partij, die ik in Egypte interviewde legt uit: [8]
“From the start it went exactly as I feared, allowing old regime to run into presidency together with an Islamist candidate to lead public thinking into two and only two choices… Army or Islamist [Mohamed Morsi van de Moslimbroederschap en Ahmed Shafik, oud-luchtmachtgeneraal en laatste premier onder regime Mubarak, red.]. Off course they push Islamists into the centre of attention and distract the public from the army since collisions with the people proved to have high losing risk. Now that the Islamists are gone, people see the army as saviours. That’s the main reason that made me boycott elections.”[9]
En zo denken veel jongeren. Verkiezingen/referenda zijn misschien minder gewelddadig dan onder Moebarak, ze zijn nog steeds verre van eerlijk. Bovendien walgen veel jongeren, voornamelijk diegene die hebben deelgenomen aan de revolutie van 2011, van hoe de situatie zich ontwikkelde na het afzetten van Morsi door de SCAF. Het huidige politiegeweld is erger dan onder Moebarak. Bijna dagelijks vallen er doden en ook steeds vaker zijn onder hen studenten, zelfs op hun campus, slachtoffer van politiegeweld. Kortom, de steun aan de politieke orde die er heerste op 3 juli 2013 bij het afzetten van president Morsi, is aan het afbrokkelen, anders dan de uitslag van 97,7 procent voorstanders doet vermoeden.
UITDAGINGEN VOOR EGYPTE
Dat is ook meteen de grootste uitdaging voor de nieuwe president, hoe behoud je het vertrouwen van de meerderheid? Kan dat überhaupt als Al-Sisi en het leger terugkeren? Angela, freelance journalist uit Duitsland en sinds de eerste revolutie woonachtig in Egypte, vertelt dat ze denkt van wel:
“I don’t think the army will come back. I mean not necessarily in a military dictatorship. Al-Sisi, I think, will be very careful about this. And that’s what conservative political analysts tell me here as well. The Egyptians wouldn’t allow another dictatorship. This is what they have learned and what gives hope. Although it could be, or let’s say it is already the case, that people are willing to accept certain constraints for the sake of reinstating security and economic stability.”[10]
De vraag is ook of het überhaupt mogelijk is om een nieuw autocratisch regime te installeren. De nieuwe Egyptische president staat voor hele andere uitdagingen dan zijn voorganger(s). Als belangrijkste de broze economische situatie, die door twee revoluties nog verder uitgehold is. Als niet aan die uitdagingen wordt voldaan, of op z’n minst niet de indruk wordt gewerkt dat hij er alles aan doet, dan houdt het ook voor de president snel op. Simpelweg omdat Egypte het dan niet volhoudt.
Het gevaar bij een terugkeer van het leger, in welke vorm dan ook, is echter groot, zo stelt “Big Pharaoh” in een van zijn laatste blogs. [11] Want of men het er nu mee eens is of niet, de SCAF is op dit moment de enige institutie in Egypte die het land nog enigszins bij elkaar houdt. Het is de enige actor die de meerderheid van de Egyptenaren vertrouwt. Door zich, via de kandidaatstelling van legerleider Al-Sisi, nadrukkelijk in de politiek te mengen, verbindt het leger haar populariteit aan het functioneren van Al-Sisi als president. Gezien de politiek zeer instabiele situatie waarin Egypte zich bevindt, is dat een dangerous gamble.
ECONOMISCHE ONTWIKKELING ALS GEMEENSCHAPPELIJKE DELER
De stelling dat Egypte terugkeert naar militair bewind is te simplistisch. Een meerderheid staat op dit moment achter de SCAF, omdat het enerzijds economisch en militair machtig is en anderzijds omdat er in het verlangen naar stabiliteit geen alternatief voorhanden is. Dat is echter ook meteen het grootste gevaar. Steeds meer jongeren dreigen politiek apathisch te worden of verzetten zich tegen de gang van zaken; kortom de politieke orde is fragiel.
Een derde revolutie komt er echter niet zomaar. De SCAF realiseert zich dat de bevolking eisen heeft en de bevolking heeft geleerd dat ze die tot op zekere hoogte kan afdwingen. Het grijze gebied waar die twee botsen, hangt voor het grootste gedeelte van de economische ontwikkeling van het land af.
Steeds meer jongeren sluiten zich aan bij het Moslimbroederschap, niet omdat ze de ideologie ondersteunen, maar omdat zij als enige oppositie tegen het huidige regime vechten. Maar het is niet aannemelijk dat de SCAF daarvoor zwicht. Om daadwerkelijk een vuist te maken, heeft de ‘oppositie’ de steun van het armste deel van de Egyptische bevolking, nog steeds een meerderheid in Egypte, nodig. En juist deze bevolkingsgroep valt ten prooi aan de enorme propaganda van de SCAF. Maar wat als de economische positie verslechtert en deze groep zich afkeert van het regime? Dan heeft geen enkele institutie in Egypte nog het vertrouwen van de meerderheid en gezien de zwakke economische situatie en de groeiende onderhuidse politieke spanningen, is dat een dangerous gamble. In dat geval dreigt afglijden naar een failed state.
Ivo Roodbergen is als Politicoloog afgestudeerd aan de Radboud Universiteit Nijmegen en schreef zijn masterthesis over de vraag of in Egypte en democratische verandering heeft plaatsgevonden sinds de Arabische Lente. Hiervoor is hij ten tijde van het afzetting van president Morsi naar Egypte afgereisd om betrokkenen te interviewen over hun visie op de politieke context. Verder heeft hij stage gelopen bij het vakblad over ontwikkelingssamenwerking Vice Versa en het Algemeen Dagblad en tevens een minor Islam & Arabisch gevolgd.
KADER: MISDRAGINGEN VAN HET EGYPTISCHE LEGER
Het leger maakt zich schuldig aan het monddood maken of vervolgen van invloedrijke personen. Voorbeelden zijn de Nobelprijswinnaar Mohammed ElBaradei, de voormalige presidentskandidaat, Wael Ghonim – de Egyptische Google-bestuurder die de Facebook-pagina ‘We are all Khaled Said’ oprichtte – en de oprichters van de 6 Aprilbeweging, een groepering die via protest op sociale media een belangrijk gezicht was binnen de oppositie. Andere voorbeelden zijn (buitenlandse) journalisten van Al Jazeera en, dichter bij huis, de Nederlandse correspondent Rena Netjes die uit angst voor het leger zelfs Egypte ontvluchtte. Allen werden vervolgd omdat ze in de ogen van de SCAF ofwel ‘sympathiseerden’ met het Moslimbroederschap ofwel kritisch op het regime waren.
Daarnaast zorgden de zogeheten ‘maagdelijkheidstesten’ door het leger bij vrouwelijke demonstranten internationaal voor veel ophef. Maar voor de buitenwacht het best zichtbaar, zijn de vele doden en gewonden als gevolg van buitensporig gewelddadig optreden van de veiligheidstroepen, waarbij met scherp werd geschoten, traangas werd ingezet en marteling bij arrestatie eerder regel dan uitzondering was. Een filmpje dat de hele wereld overging was de mishandeling van de Blue Bra women. Ook worden regelmatig criminelen vrijgelaten om chaos onder de bevolking te creëren. Boze tongen beweren bijvoorbeeld dat de Port Said-rellen van 2 februari 2012, waarbij bij een Egyptische voetbalwedstrijd meer dan zeventig doden vielen als gevolg van rellen, in scène zijn gezet door de SCAF om vervolgens de emergency law te kunnen invoeren.[12]
[1]De namen van de activist en journalist in dit artikel zijn uit veiligheidsoverwegingen gefingeerd.
[2] Kirkpatrick, D.D., Islamists Debate Their Next Move in Tense Cairo, in The New York Times, 15 augustus 2013: www.nytimes.com/2013/08/16/world/middleeast/egypt.html?_r=1&
[3] De ‘nieuwe’ grondwet uit 2012 is met het afzetten van president Morsi in de zomer van 2013 opgeschort en er werd een nieuwe grondwet opgesteld, die sinds januari 2014 in werking is getreden.
[4] Vanaf 1997 is de economische steun van 815 miljoen dollar in 1998 naar 250 miljoen dollar in 2010 gegaan, terwijl de militaire steun in al die jaren 1,3 miljard dollar betrof: Sharp, J.M., Egypt: Background and U.S. Relations, in Congressional Research
Service, 2013.
[5] Hauslohner, A., Egypt’s military expands its control of the country’s economy, in The Washington Post, 16 maart 2014: http://wapo.st/1lGJcYs
[6] Hessler, P., If everyone votes yes, is it democracy?, in The New Yorker, 17 januari 2014: www.newyorker.com/online/blogs/newsdesk/2014/01/if-everyone-votes-yes-is-it-democracy.html
[7] Interview met “Big Pharaoh” – blogger, Caïro op 24 juli 2013.
[8] Tamarud is de beweging die meer dan 22 miljoen handtekeningen verzamelde tegen ex-president Morsi en daarmee de stuwende kracht achter het massale protest op 30 juni 2013 dat tot het afzetten van Morsi op 3 juli 2012 leidde. Al-Dostor is de op 28 april 2012 door Mohammad ElBaradei opgerichte partij met als doel om de principes en doelen van de initiële revolutie uit 2011 te beschermen en te promoten.
[9] Interview met Mohamed – activist, Caïro op 5 april 2014.
[10] Interview met Angela – freelance journalist, Caïro op 7 april 2014.
[11] What can happen if “President El-Sisi” Failed….Or Suceeded?, on website Big Pharaoh, 27 februari 2014: www.bigpharaoh.org/2014/02/27/what-can-happen-if-president-el-sisi-failed-or-succeeded/
[12] Tarek, S., Egypt military rulers accusted of instigating Port Said disaster, op website Ahramonline, 4 februari 2012: http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/33589/Egypt/Politics-/Egypt-military-rulers-accused-of-instigating-Port-.aspx
Photo: Darla Hueske