Het einde van Siberië?
Het volgende nummer heeft als thema separatisme van het verleden en vandaag: Libië, Nagorno-Karabakh, Zuid-Soedan, Noord-Ierland, Oekraïne en Georgië. Het artikel over separatisme in Siberië door Werner Kiel belicht immigratie, economische ontwikkeling, en andere belangrijke aspecten van dit proces in Ruslands verre achterland.
Door Werner Kiel
In zijn satirische roman Het Suikerkremlin schetst de postmoderne Russische schrijver Vladimir Sorokin een ontluisterend en dystopisch beeld van het Rusland van 2028: een primitieve, neo-feodale samenleving, het Kremlin wordt bewoond door een Keizer die met harde hand regeert; een grote muur beschermt het land tegen eventuele indringers en de Russische taal is doordrongen van Chinese woorden. Fictie en voer voor doemdenkers, of een toekomstschets waarin toch enige realiteitszin schuilt? Wie de toekomst van Rusland wil kennen moet naar China kijken, zo menen sommigen.
Terwijl alle ogen zijn gericht op de ‘crisis’ in het oosten van de Oekraïne, ontwikkelt zich in Ruslands verre achterland – het gebied dat zich uitstrekt van het immense Baikalmeer tot de Beringstraat- een geleidelijke en onzichtbare, maar niet minder bedreigende tragedie. Tenminste, als we de waarnemers in Moskou moeten geloven. Het dunbevolkte Siberië dat we vooral kennen van Stalins Goelag-kampen, de eindeloze toendra en de onuitputtelijke reserves van grondstoffen en mineralen wordt bedreigd door de (illegale) instroom van Chinese immigranten en vooral, door een sociale en economische crisis. Bovendien wordt de Russische bevolkingskrimp die de strategen in het Kremlin Rusland al tijden hoofdpijn bezorgt, in deze regio het sterkst gevoeld. De Wit-Russische president Aleksander Loekasjenko legde de vinger op een gevoelige plaats toen hij in zijn reactie op de onrust in Oost-Oekraïne zei dat Rusland “eerst zijn eigen problemen moet oplossen alvorens naar het buitenland te gaan.” [1]De leiders in het Kremlin zijn zich duidelijk bewust van de gevaren van het op de loer liggende separatisme in bepaalde delen van het land, en namen in mei 2014 nog een wet aan die hoge straffen oplegt voor elke uitlating die ook maar enigszins riekt naar separatisme. [2]Hoe kan Rusland een onmetelijke landmassa als Siberië, waar praktisch niemand wil wonen, binnen de invloedssfeer houden?
Crisis en leegloop
De voornaamste interne factor die de Siberische (autonome) republieken vatbaar maakt voor separatisme is de bevolkingskrimp die overal in Rusland hoog is, maar juist hier hoger dan gemiddeld en extra sterk gevoeld wordt. In tegenstelling tot de opstandige republieken op de Noordelijke Kaukasus zoals Tsjetsjenië en Ingoesjetië, of de republieken Tatarstan en Basjkirostan die een sterke regionale identiteit hebben en een grote mate van regionale automie in het bestuur genieten, kan het uitgestrekte oostelijke achterland niet simpelweg worden samengehouden door decentralisatie en extra financiële middelen vanuit Moskou. Vandaag de dag loopt Siberië letterlijk leeg, terwijl de metropolen Moskou en Sint-Petersburg lonken. In de Sovjettijd wist men arbeiders naar de Siberische vlakten te lokken door er steden te bouwen waar het leven volledig om een bepaalde industrie draaide. Magnitogorsk is het ultieme voorbeeld van zo’n volledig geplande stad die uit het niets werd opgetrokken rond een ijzer- en staalfabriek onder Stalins vijfjarenplannen.[3]
Toen de Sovjet-Unie aan haar einde was gekomen, kwamen deze fabrieken onder het wildwest-kapitalisme van de woelige jaren ’90 voor een habbekrats in handen van slimme oligarchen. Een groot deel van de industrie bleek niet rendabel te zijn en niet opgewassen tegen buitenlandse concurrentie. De fabrieken sloten hun deuren, het leven in de Siberische steden stierf uit en het grootste gedeelte van de bevolking trok er weg. Toen Vladimir Poetin na de eeuwwisseling de veelal dronken president Boris Jeltsin opvolgde, kende het land voor het eerst op zijn minst weer stabiliteit. Poetin had een verleden bij de Russische veiligheidsdiensten en een elite van zogenoemde silovoki – politici uit de militaire- en veiligheidsdiensten, vormde het centrum van het centralistische politieke systeem dat hij opbouwde. Om alle regio’s onder deze ‘machtsverticaal’ van het Kremlin te krijgen werden onder andere twee oorlogen gevochten in Tsjetsjenië. Poetin wist de onrustige Kaukasische republiek, tenminste voorlopig, weer onder de controle van Moskou te krijgen door er de Kremlin-marionet Ramzan Kadyrov te installeren en er aanzienlijke financiële hulp heen te sturen. Voor Siberië, echter, is een ander soort strategie noodzakelijk die de structurele economische en sociale crisis in het gebied aanpakt. En hoewel de (veelal Chinese) immigratie enerzijds een bedreiging vormt, kan Siberië tegelijkertijd niet zonder buitenlandse werkkrachten.
Externe bedreigingen
Zoals Dimitri Trenin in zijn scherpe analyse uitlegt, wordt Ruslands ‘post-imperiale’ status bedreigd van drie kanten door drie beschavingen bedreigd: in het Westen door Europa, in het zuiden door de Islamieten en in het oosten door de Chinezen.[4]De belangrijkste bedreiging van buitenaf is ongetwijfeld de groeiende economische en politieke macht van China in de regio, door de Russen ook wel de yellow threat genoemd. De meer dan 4000 kilometer lange grens die Rusland en China scheidt is poreus en onmogelijk hermetisch af te sluiten. Gezien het geringe aantal Russen in de zuidelijke regio’s van het Verre Oosten (zo’n 5 miljoen) en het relatief grote aantal Chinezen in Noord-Oost China (104 miljoen), kan een relatief kleine instroom van 4 á 5 miljoen Chinezen in Rusland reeds serieuze gevolgen hebben voor de etnische balans in de regio.[5] Het is onduidelijk of de grote instroom van Chinese immigranten toeval is, of het gevolg van een doelbewust beleid dat China hier zou kunnen voeren om op de lange termijn voordeel te halen uit de situatie.[6] In het uiterste geval zou dit de annexatie van Siberië door China kunnen betekenen.
Gedurende de afgelopen driehonderd jaar is de Russisch-Chinese grens verscheidene malen opgeschoven in het voordeel van Rusland, en aan het einde van de 19e eeuw bezetten Russische troepen delen van Mantsjoerije om de groeiende invloed van Japan in de regio tegen te gaan.[7] Strategisch gelegen eilanden in de rivierstromen van de Amoer, Argoen en Oessoeri rivieren waren lange tijd onderwerpvan een bevroren grensconflict tussen Rusland en China. Dit conflict werd lange tijd genegeerd zodat samenwerking op het gebied van bijvoorbeeld wapenhandel kon doorgaan.Aan de Russische zijde leefde echter de angst dat China de regio zou destabiliseren middels migratie en corruptie teneinde de gebieden waarop het aanspraak maakte weer onder controle te krijgen.
Bron afbeelding: http://www.paulnoll.com/China/City/alpha-082-Heihe.jpg
De Chinese stad Heihe ligt aan de zuidelijke oever van de rivier de Amoer die Rusland van China scheidt. Aan de noordelijke oever vinden we de Russische stad Blagoveshchensk, waar de Russische overheid onlangs een triomfboog met het opschrift “de grond langs de rivier de Amoer zal altijd Russisch zijn” plaatste.[i] Het schrille contrast tussen het leeglopende Siberie en de economische groei van China is hier goed zichtbaar.
In 2004 koos Poetin eieren voor zijn geld en werd een grensverdrag gesloten waarbij de geclaimde gebieden eerlijk werden verdeeld.[8] Hiermee zette Poetin de deur open voor nauwere banden met China. Na de Russische annexatie van de Krim in maart 2014 kan Rusland een alternatieve handelspartner en afzetmarkt meer dan goed gebruiken. Chinese immigratie in Siberië blijft desalniettemin doorgaan, en daarmee blijft vooral onder Russische waarnemers nog steeds de angst dat Siberië uiteindelijk een aanhangsel zal worden van China of misschien zelfs wordt geannexeerd. Betrouwbare cijfers van het aantal Chinezen dat zich op dit moment in Rusland bevindt zijn er niet, maar als we de geruchten moeten geloven gaat het om miljoenen. Moskou en Beijing zijn het er in ieder geval over eens dat het er minstens 500.000 zijn. [9]Aangezien er nauwelijks Russen zijn die in de Siberische provincies willen wonen en werken, en Rusland überhaupt met een bevolkingstekort kampt, kan deze bedreiging enkel worden tegengegaan door een migratiebeleid te voeren waarbij de regio niet verder verchineest maar een meer diverse stroom immigranten aantrekt zoals Vietnamezen, Indiërs en andere bevolkingsgroepen uit de regio. Verchinezing van de regio zou immers tot separatisme zou kunnen leiden.
Andere specialisten, onder wie Ben Judah, schrijver van het gewaardeerde werk Fragile Empire: How Russia Fell In and Out of Love With Vladimir Putin,troffen tijdens hun reizen door Ruslands verre oosten een situatie aan die geenszins strookt met de werkelijkheid die specialisten in Moskou en Beijing schetsen: in de provincies Chabarovsk en Birobidzjan – een provincie die ooit het thuisland van de joodse gemeenschap in de Sovjet-Unie had moeten worden – trof hij alleen op het platteland her en daar wat Aziatische boeren aan die liefst zo snel mogelijk weer terug naar hun thuisland zouden gaan.[10] Opvallend is dat hij er, in plaats van de verwachte massa’s Chinezen, juist veel grotere groepen immigranten uit de Kaukasus en Centraal-Azië aantrof.
Een ander mogelijk en niet onwaarschijnlijk scenario is dat de autonome regio’s in het oosten niet voor onafhankelijkheid, maar voor oncontroleerbaarheid zullen kiezen.[11]Men kampt er met een sociale en economische crisis, een bevolkingskrimp die hoger is dan het reeds hoge gemiddelde in Rusland en de banden met Europees Rusland zijn er alles behalve nauw. Oncontroleerbaarheid door Moskoustelt de regio’s in staat om te concurreren voor de hoogste subsidies uit Moskou. Men weet dat Moskou bereid is te betalen voor stabiliteit, aangezien de regering ook grote sommen geld betaalt aan bijvoorbeeld het bewind van Ramzan Kadyrov in Tsjetsjenie. Separatisme in het verre oosten door toedoen van buitenlandse invloeden is eigenlijk alleen denkbaar in het geval van de republiek Boerjatië, waar de boeddhistische inheemse bevolking nauw verwant is aan de Mongolen. de geschiedenis van Siberië kent echter slechts één geval van een poging tot separatisme: de volksrepubliek Toeva – ingeklemd tussen het Baikalmeer en Mongolië – verklaarde zich in 1921 tijdens de burgeroorlog onafhankelijk en het zou nog tot 1944 duren voordat Stalin erin slaagde de republiek bij de Sovjet-Unie in te lijven.[12]
Nationale identiteit
De kwestie Siberië legt tevens de vinger op een andere pijnlijke plek: het ontbreken van een nieuwe ideologie en de problematische herdefinitie van het ‘Russisch zijn’ na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Wat nationale identiteit betreft tast men na twintig jaar nog steeds in het duister. Pogingen tot het ontwikkelen van een nieuwe staatsideologie leidden tot weinig meer dan enkele abstracte theorieën waar men in praktijk weinig mee kon. Alleen het zogenoemde ‘Eurazisme,’ dat in de jaren ’90 nieuw leven werd ingeblazen, leek enige invloed te hebben op het nieuwe beleid. Volgens deze conservatieve filosofie, van wie Aleksander Doegin ongetwijfeld de meest controversiële vertegenwoordiger is, is Rusland een absolute tegenpool van het trans-Atlantische Westen (de Verenigde Staten in het bijzonder) waarmee het onvermijdelijk in conflict zal komen. Rusland moet zien te overleven door expansie en slimme allianties met Duitsland, Iran en India. Wellicht hadden Kremlin-ideologen als Vladislav Soerkovdit in het achterhoofd bij de oorlogen die in 2008 werden gevoerd in Abchazië en Zuid-Ossetië en de annexatie van de Krim in maartvan dit jaar.
Over de Russische identiteit zeggen de Eurazisten het volgende: Rusland is een unieke beschaving tussen Europa en Azië in, en moet zijn eigen ‘derde pad’ volgen. Ten aanzien van Europa zullen de Russen, bijna in letterlijke zin, altijd ‘Slaven’ zijn, maar ten aanzien van de Aziaten zijn de Russen een ontwikkelde, vooruitstrevende natie. In praktijk, echter, zien we dat Russen vooral het Europese gedeelte van hun identiteit benadrukken. Aangezien het grootste gedeelte van het land geografisch gezien in Azië ligt, zou men er dus beter aan doen zich op ‘interne expansie’ richting Siberië te concentreren. Volgens de Slavofielen is de Russische nationale spirituele cultuur onmogelijk zonder de heilige Siberische grond, dus het is zaak voor de autoriteiten in Moskou om deze regio te koesteren.[13] Te meer omdat buitenlandse expansie, welke altijd een belangrijke rol heeft gespeeld in de geschiedenis van Rusland, binnen de huidige internationale politieke orde praktisch onmogelijk is geworden.
Conclusie
De bedreiging van Siberië is serieus, maar het lot van de regio is daarmee geenszins beslecht. Rusland zal een einde moeten maken aan de isolatie van de regio door sterke banden met Europees Rusland te creëren. Immigratie vormt een reële bedreiging, maar als men de regio economisch wil laten heropleven kan men hier tegelijkertijd niet zonder. Belangrijk is dat de immigratiestroom gediversifieerd wordt. Een veel serieuzere bedreiging dan deze (illegale) migratiestromen, echter, vormen de zwakte van de Russische staat en de sociale en economische crisis in de regio.[14] Net als in de rest van Rusland zal het systeem grondig hervormd moeten worden: effectievere wetgeving, onafhankelijke rechtspraak en een transparant social-economisch systeem zijn onontbeerlijk als men het gebied onder controle wil houden.[15] Wat de Siberische provincies betreft is het vijf voor twaalf, en de leiders in het Kremlin zouden er verstandig aan doen zich op deze interne aangelegenheid te concentreren in plaats van geobsedeerd met het buitenlandbeleid bezig te zijn.
Werner Kiel was voor JASON nauw betrokken bij de organisatie van de conferentie ‘Russia and the Netherlands in International Peace and Security Relations’ die op 6 en 7 juni 2013 plaatsvond in het Vredespaleis. Werner studeerde Liberal Arts & Sciences en Ruslandkunde aan de Universiteit Leiden, leerde Russisch in Sint-Petersburg en Moskou en was enige tijd als stagiair verbonden aan de Nederlandse ambassade in Bakoe, Azerbeidzjan.
[1]TV Rain, 2014, viewed on May 22, 2014,http://tvrain.ru/articles/aleksandr_lukashenko_ksenii_sobchak_obrabotajte_vnachale_svoi_zemli_a_potom_idite_na_chuzhie_polnaja_versija-368768/
[2]Luhn, A. 2014. Russia toughens up punishment for separatist ideas – despite Ukraine. Available at:http://www.theguardian.com/world/2014/may/24/russia-toughens-punishment-separatist-ideas [accessed 8-7-2014].
[3]Kotkin, S. (1995) Magnetic Mountain: Stalinism as a Civilization.
[4]Trenin, D. (2002) The End of Eurasia, p. 131.
[5]Ibid: p. 209
[6]Haas, M. de, Russian-Chinese Security Relations Moscow’s Threat from the East? p. 27. Available at:http://www.clingendael.nl/sites/default/files/20130327_rc_securityrelations.pdf [accessed 8-7-2014].
[7]Dmitri Trenin, The End of Eurasia, p. 204
[8]Chan, J. (2008)Russia and China settle longstanding territorial disputes. Available at: http://www.wsws.org/en/articles/2008/08/ruch-a14.html [accessed 8-7-2014].
[9]Repnikova, M. & Balze, H.D. (2009). Chinese Migration to Russia: Missed Opportunities, p. 14
[10]Judah, B. 2013. Why Russia is not losing Siberia. Available at: http://www.opendemocracy.net/od-russia/ben-judah/why-russia-is-not-losing-siberia [accessed 8-7-2014].
[11]Trenin, D. (2002). The End of Eurasia, p. 203
[12]Goble, P. 2008. Window on Eurasia: Separatism Remains Strong in Tuva. Available at:http://windowoneurasia.blogspot.ru/2008/06/window-on-eurasia-separatism-remains.html
[13]Ilyin, I. (1998). Put k ochevidnosti, Exmo-Press, Moscow, p. 219
[14]Judah, B. http://www.opendemocracy.net/od-russia/ben-judah/russia-china-relations-fantasies-and-reality
[15]Trenin, D. (2002). The End of Eurasia, p. 218